د هرات ولسي کيسې او افسانې
هرات، چې د سیمې له لرغونو تمدني مرکزونو څخه شمېرل کېږي، یوازې د خپلې بډایه تاریخچې او زړه راښکونکې معمارۍ له مخې نه دی مشهور، بلکې د یوه ژور ولسي فرهنګ زېرمه هم لري. ولسي افسانې او عامه کیسې چې له پخوا نه د خلکو په منځ کې پاتې دي، یوازې د ساتیرۍ لپاره نه وې، بلکې د اخلاقي، ټولنیزو او دیني پیغامونو د لېږد وسیله هم وې.
دغه روایتونه به په شپهنیو کې، د کورنیو په غونډو، قهوهخانو او ان د خلکو د ورځنیو کارونو پر مهال ویل کېدل. هره کیسه او افسانه د خلکو د باورونو، هيلو او وېرو انځور دی، او همدا یې ارزښتمنوي.
۲. د افسانې او کیسې تعریف
افسانه: افسانه هغه کیسه ده چې ډېر بنسټ یې په خیال او تصور ولاړ وي. په افسانه کې عموماً لکه دیو، پري، اژدها، جادويي مخلوقات او یا عجیبه ځایونه راڅرګندېږي. هدف یې تر ډېره د تخیل راپارول وي، خو د خپل خیالي بڼې تر شا تل پند او عبرتونه هم لري.
کیسه: کیسه بیا تر ډېره په واقعیت ولاړه وي. د هغې کرکټرونه عادي انسانان وي؛ لکه یو سپینږیری عاقل، غریب دهقان، یتیم ماشوم یا بېوزله سوداگر. کیسې زیاتره د اخلاقي او دیني درسونو ډکې وي او له د خلکو د ژوند الهام اخلي.
۳. د افسانې او کیسې توپیر
خیال او واقعیت: افسانې له خیالي موجوداتو او ناممکنو پېښو ډکې دي، خو کیسې تر واقعیت ډېرې نږدې وي.
قهرمانان: د افسانې اتل له دیو یا اژدها سره جګړه کوي، خو د کیسې قهرمان یو عادي کس وي چې په ایمان، عقل او هڅې ستونزې حلوي.
موخه: افسانه د تخیل پارولو لپاره ده، خو کیسه د ټولنیزو او اخلاقي پیغامونو د لېږد وسیله ده.
ځای او وخت: په افسانو کې ځای او وخت نه وي معلوم (لکه «یوه ورځ…»)، خو کیسې عموماً په خلکو پېژندل شویو کلیو او کوڅو کې روانېږي.
۴. یوه مشهوره افسانه په هرات کې: د صفدین تخت
وايي، پخوا په هرات کې یو پاچا و چې نوم یې صفدین و. هغه په پیل کې عادل او مهربان و. خلک به هر کله ستونزه لرله، د هغه دربار ته ورتلل او حق به یې ورکول کېده.
صفدین پر یوه تخت ناست و چې خلک یې جادويي باله. ویل کېدل چې دغه تخت د آسمان څخه راغلی او تر هغه وخته به ولاړ وي چې پاچا عدالت وکړي.
کلونه تېر شول. صفدین ورو ورو د قدرت او شتمنۍ مینهوال شو. د خلکو خبرې یې نورې نه اورېدې، چاپلوسانو یې چاپېره کړل او د بېوزلو حق یې خوړ. مالیه یې زیاته کړه او رحم یې له زړه ووت.
سپینږیرو ورته څو ځلې وویل:
– «ای پاچا! عدالت مه هېروه، ستا تخت په عدل ولاړ دی.»
خو صفدین په غرور کې ویل:
– «دا تخت زما دی، هېڅوک یې زما نه شي اخیستی.»
یوه سهار چې پر تخت کښېناست، ځمکه ولړزېده. تخت وخوځېد، او د خلکو په سترګو کې یې پايې وچاودېدې. تور خوله د صفدین لاندې پرانیستل شوه.
پاچا په ژړا کې ویل:
– «وبخښئ ما! زه به بېرته عادل شم!»
خو نور ناوخته و. تخت هغه په ځان کې ډوب کړ او تل لپاره ورک شو.
له هغه ورځې خلک وایي: «د صفدین تخت ظالمان تر ځان لاندې کوي.» او دا افسانه تر ننه ژوندۍ پاتې ده.
۵. یوه مشهوره ولسي کیسه په هرات کې: د پیر پالاندوز کیسه
په د هرات زړو کوڅو کې یو غریب خو پاکزړه سړی اوسېده چې مسلک یې پالاندوزي و. هغه به د خرو او قاطرو لپاره پالان جوړول او له همدې لارې به یې ژوند تېرېده. خلک به هغه په درناوي «پیر پالاندوز» بلله.
پیر، سره له فقره، زړه له ایمان او سکون ډک درلود. هر څوک چې غمګین وو، د هغه کوچنۍ دوکان ته به ورتلل. په یو موسکا او څو ساده ټکو به یې د خلکو زړونه تسل ورکاوه.
یوه نیمه شپه، چې پیر په پالان ګنډلو بوخت و، ناڅاپه دروازه خلاصه شوه. یو شتمن سړی ورننووت او د سرو زرو بوجۍ یې کېښوده. وې ویل:
– «ای پیر! دا ټول مال ستا دی، خو یو شرط لري: له سبا نه دې لمونځ پرېږده او د خدای ذکر مه کوه.»
پیر زرو ته وکتل، لږه شېبه چوپ پاتې شو او بیا یې په سکون وویل:
– «ای سړیه! ستا زر د سیوري په څېر تېرېدونکي دي، خو هغه ایمان چې خدای راکړی، د زرګونو خزانې نه ارزښتمن دی.»
شتمن ناڅاپه قهرجن شو. د هغه سترګې سره شوې او ټولو پوه شول چې دا هماغه شیطان دی. شیطان غوښتل هغه ووېروي، خو پیر لاسونه پورته کړل او دعا یې وکړه. دوکان د رڼا ډک شو او شیطان په تیاره کې ورک شو.
له هغه وخت راهیسې، خلک د پیر پالاندوز کیسه خپلو بچو ته وایي څو پوه شي چې د ایمان او پاکۍ ارزښت له هرې شتمنۍ پورته دی.
پایله
د هرات ولسي افسانې او کیسې یوازې د ساتیرۍ لپاره نه دي، بلکې د خلکو د باورونو، هيلو او ارزښتونو هنداره ده. افسانې د خیال او شگفتۍ له لارې، او کیسې د ریښتیني ژوند له الهام څخه، د دې ښار ژوندۍ فرهنګ جوړوي. دا میراث باید خوندي او راتلونکو نسلونو ته ورسول شي.
