د قهوه‌خانو فرهنګ او ادبي محفلونه قهوه‌خانې په ختيځو ټولنو کې، په ځانګړې توګه په افغانستان کې، يوازې د چای يا قهوې د څښلو ځای نه و؛ بلکې د ټولنيزو او فرهنګي راټولېدنو مهم مرکزونه بلل کېدل. دغه ځایونه د ورځني ستړيا د لرې کولو تر څنګ، د افکارو د تبادلې، د کيسو د اورېدو او د ادبي او هنري محفلونو د جوړېدو لپاره ځانګړی ارزښت درلود. تاريخي ريښې د قهوه‌خانو قهوه‌خانې څو پېړۍ مخکې د خلکو د عامه غونډو ځای په توګه رامنځته شوې. دا يوازې د قهوې يا چای د څښلو ځای نه و، بلکې د افکارو د تبادلې، د ورځنيو خبرونو د اورېدو او د ټولنيزو خبرو د ترسره کولو يوه مهمه فضا ګڼل کېده. په افغانستان کې قهوه‌خانې په ځانګړې توګه د صفويانو په دوره کې ډېر شهرت وموند. هلته نقالان د شاهنامې کيسې او حماسي روايتونه بيانول، او خلک د ټولنيزو طبقو له بېلابېلو برخو څخه سره يو ځای کېدل. سربېره پر دې، قهوه‌خانې د ولسي فرهنګ په پراختيا کې مهم رول درلود. د کيسه‌ويلو او محلي موسيقۍ څخه نيولې تر ادبي او شعري غونډو پورې، ډېر شاعران، هنرمندان او روښانفکران په همدې فضاوو کې خپلې اثار معرفي کول او له خلکو سره مستقيمه اړيکه ټينګوله. قهوه‌خانې او شفاهي ادبيات يو له مهمو کارکردونو څخه د قهوه‌خانو، د ادبي محفلونو جوړول وو. نقالان او شاعران به د شاهنامې لوستلو، کيسه‌ويلو او شعر لوستلو پروګرامونه ترسره کول. دا پروګرامونه يوازې د تفريح لپاره نه وو، بلکې د تاريخ، فرهنګ او اخلاقي ارزښتونو د انتقال وسيله هم وه. قهوه‌خانې د ټولنيزو مرکزونو په توګه پخوا قهوه‌خانې د ټولنې د بېلابېلو قشرونو د راټولېدنې ځای و. سوداګر، شاعران، هنرمندان او حتی عادي خلک به په يوه ګډ فضا کې د خبرو اترو او نظر تبادلې لپاره سره يو ځای کېدل. دا ځانګړتيا قهوه‌خانې د ټولنيز يووالي يوه نښه ګرځولې وه. ادبي محفلونه؛ د قهوه‌خانو د فرهنګ زړه ادبي محفلونه زياتره د کلاسيکو اشعارو د لوستلو، د افکارو د تبادلې او د اثارو د نقد سره مل وو. دغه غونډې د ادبي او هنري استعدادونو د غوړېدو لپاره يو مهم فرصت بلل کېده، او ډېر مشهور شاعران او هنرمندان خپلې لومړنۍ تجربې په دغسې فضاوو کې ترلاسه کړې. قهوه‌خانې په معاصرې نړۍ کې سره له دې چې د ژوند د سبکونو په بدلېدو کې پراخ بدلون راغلی، دوديزې قهوه‌خانې لا هم د ښارونو د فرهنګي هويت يوه برخه جوړوي. که څه هم ډېر يې عصري کافېګانو ته ځای پرېښی، خو لا هم په ښارونو کې داسې قهوه‌خانې شته چې پخواني دودونه ژوندۍ ساتي. فرهنګي او ګرځندوي ارزښت نن ورځ د قهوه‌خانو فرهنګ يوازې ټولنيز او هنري اړخ نه لري، بلکې د ګرځندوي يو جاذبه هم بلل کېږي. سياحان د دغو ځایونو په ليدنه سره د خلکو له ژوندي تاريخ او فرهنګ سره بلدتيا مومي.

د هرات ولسي کيسې او افسانې هرات، چې د سیمې له لرغونو تمدني مرکزونو څخه شمېرل کېږي، یوازې د خپلې بډایه تاریخچې او زړه راښکونکې معمارۍ له مخې نه دی مشهور، بلکې د یوه ژور ولسي فرهنګ زېرمه هم لري. ولسي افسانې او عامه کیسې چې له پخوا نه د خلکو په منځ کې پاتې دي، یوازې د ساتیرۍ لپاره نه وې، بلکې د اخلاقي، ټولنیزو او دیني پیغامونو د لېږد وسیله هم وې. دغه روایتونه به په شپه‌نیو کې، د کورنیو په غونډو، قهوه‌خانو او ان د خلکو د ورځنیو کارونو پر مهال ویل کېدل. هره کیسه او افسانه د خلکو د باورونو، هيلو او وېرو انځور دی، او همدا یې ارزښتمنوي. ۲. د افسانې او کیسې تعریف افسانه: افسانه هغه کیسه ده چې ډېر بنسټ یې په خیال او تصور ولاړ وي. په افسانه کې عموماً لکه دیو، پري، اژدها، جادويي مخلوقات او یا عجیبه ځایونه راڅرګندېږي. هدف یې تر ډېره د تخیل راپارول وي، خو د خپل خیالي بڼې تر شا تل پند او عبرتونه هم لري. کیسه: کیسه بیا تر ډېره په واقعیت ولاړه وي. د هغې کرکټرونه عادي انسانان وي؛ لکه یو سپین‌ږیری عاقل، غریب دهقان، یتیم ماشوم یا بې‌وزله سوداگر. کیسې زیاتره د اخلاقي او دیني درسونو ډکې وي او له د خلکو د ژوند الهام اخلي. ۳. د افسانې او کیسې توپیر خیال او واقعیت: افسانې له خیالي موجوداتو او ناممکنو پېښو ډکې دي، خو کیسې تر واقعیت ډېرې نږدې وي. قهرمانان: د افسانې اتل له دیو یا اژدها سره جګړه کوي، خو د کیسې قهرمان یو عادي کس وي چې په ایمان، عقل او هڅې ستونزې حلوي. موخه: افسانه د تخیل پارولو لپاره ده، خو کیسه د ټولنیزو او اخلاقي پیغامونو د لېږد وسیله ده. ځای او وخت: په افسانو کې ځای او وخت نه وي معلوم (لکه «یوه ورځ…»)، خو کیسې عموماً په خلکو پېژندل شویو کلیو او کوڅو کې روانېږي. ۴. یوه مشهوره افسانه په هرات کې: د صفدین تخت وايي، پخوا په هرات کې یو پاچا و چې نوم یې صفدین و. هغه په پیل کې عادل او مهربان و. خلک به هر کله ستونزه لرله، د هغه دربار ته ورتلل او حق به یې ورکول کېده. صفدین پر یوه تخت ناست و چې خلک یې جادويي باله. ویل کېدل چې دغه تخت د آسمان څخه راغلی او تر هغه وخته به ولاړ وي چې پاچا عدالت وکړي. کلونه تېر شول. صفدین ورو ورو د قدرت او شتمنۍ مینه‌وال شو. د خلکو خبرې یې نورې نه اورېدې، چاپلوسانو یې چاپېره کړل او د بېوزلو حق یې خوړ. مالیه یې زیاته کړه او رحم یې له زړه ووت. سپین‌ږیرو ورته څو ځلې وویل:– «ای پاچا! عدالت مه هېروه، ستا تخت په عدل ولاړ دی.»خو صفدین په غرور کې ویل:– «دا تخت زما دی، هېڅوک یې زما نه شي اخیستی.» یوه سهار چې پر تخت کښېناست، ځمکه ولړزېده. تخت وخوځېد، او د خلکو په سترګو کې یې پايې وچاودېدې. تور خوله د صفدین لاندې پرانیستل شوه. پاچا په ژړا کې ویل:– «وبخښئ ما! زه به بېرته عادل شم!»خو نور ناوخته و. تخت هغه په ځان کې ډوب کړ او تل لپاره ورک شو. له هغه ورځې خلک وایي: «د صفدین تخت ظالمان تر ځان لاندې کوي.» او دا افسانه تر ننه ژوندۍ پاتې ده. ۵. یوه مشهوره ولسي کیسه په هرات کې: د پیر پالان‌دوز کیسه په د هرات زړو کوڅو کې یو غریب خو پاک‌زړه سړی اوسېده چې مسلک یې پالان‌دوزي و. هغه به د خرو او قاطرو لپاره پالان جوړول او له همدې لارې به یې ژوند تېرېده. خلک به هغه په درناوي «پیر پالان‌دوز» بلله. پیر، سره له فقره، زړه له ایمان او سکون ډک درلود. هر څوک چې غمګین وو، د هغه کوچنۍ دوکان ته به ورتلل. په یو موسکا او څو ساده ټکو به یې د خلکو زړونه تسل ورکاوه. یوه نیمه شپه، چې پیر په پالان ګنډلو بوخت و، ناڅاپه دروازه خلاصه شوه. یو شتمن سړی ورننووت او د سرو زرو بوجۍ یې کېښوده. وې ویل:– «ای پیر! دا ټول مال ستا دی، خو یو شرط لري: له سبا نه دې لمونځ پرېږده او د خدای ذکر مه کوه.» پیر زرو ته وکتل، لږه شېبه چوپ پاتې شو او بیا یې په سکون وویل:– «ای سړیه! ستا زر د سیوري په څېر تېرېدونکي دي، خو هغه ایمان چې خدای راکړی، د زرګونو خزانې نه ارزښتمن دی.» شتمن ناڅاپه قهرجن شو. د هغه سترګې سره شوې او ټولو پوه شول چې دا هماغه شیطان دی. شیطان غوښتل هغه ووېروي، خو پیر لاسونه پورته کړل او دعا یې وکړه. دوکان د رڼا ډک شو او شیطان په تیاره کې ورک شو. له هغه وخت راهیسې، خلک د پیر پالان‌دوز کیسه خپلو بچو ته وایي څو پوه شي چې د ایمان او پاکۍ ارزښت له هرې شتمنۍ پورته دی. پایله د هرات ولسي افسانې او کیسې یوازې د ساتیرۍ لپاره نه دي، بلکې د خلکو د باورونو، هيلو او ارزښتونو هنداره ده. افسانې د خیال او شگفتۍ له لارې، او کیسې د ریښتیني ژوند له الهام څخه، د دې ښار ژوندۍ فرهنګ جوړوي. دا میراث باید خوندي او راتلونکو نسلونو ته ورسول شي.

د خطاطۍ او خوشنویسۍ هنر په هرات کې تاریخي ښار هرات چې د “خراسان مرغلره” په نوم شهرت لري، تل د اسلامي نړۍ له مهمو فرهنګي او هنري مرکزونو څخه ګڼل شوی دی. د هنر په بېلابېلو څانګو کې، خطاطي او خوشنویسي په هرات کې ځانګړی ځای لري. دا هنر نه یوازې د لیدلو ښکلا ښکارندوی دی، بلکې د اسلامي کلتور، عرفان او د فارسي ادب ترمنځ ژوره اړیکه هم جوړوي. د خوشنویسۍ تاریخي شالید په هرات کې د خوشنویسۍ هنر په هرات کې د تیموریانو د دورې (نهم هجري پېړۍ) ته ورګرځي. په دغه وخت کې هرات د ادب، معمارۍ او اسلامي هنر مهم مرکز و. ستر هنرمندان لکه میرعلي هروي او سلطان علي مشهدي د هرات په مکتب کې راڅرګند شول او داسې یوه مکتب یې بنسټ کېښود چې وروسته یې د ایران، هند او منځنۍ آسیا ډېری خوشنویسان الهام واخیست. په هرات کې مشهور سبکونه او کرښې د تاریخ په اوږدو کې د هرات خوشنویسانو په بېلابېلو کرښو کې مهارت درلود. تر ټولو مهمې کرښې چې په دې ښار کې دود شوې دا دي: نستعلیق لیک: چې د “فارسي کرښو عروسه” په نوم مشهوره ده او په هرات کې تر ټولو لوړ ښکلا ته ورسېده. ثلث لیک: ډېر کارېدونکی په تاریخي کتیبو او اسلامي معمارۍ کې. نسخ لیک: په ځانګړې توګه د نفیسو قرآنونو او دیني متونو په لیکلو کې کارول کېده. شکسته نستعلیق: چې د شاعرانه او نرم فضا رامنځته کولو لپاره کارېدله. د خوشنویسۍ ځای په هراتي کلتور کې خوشنویسي په هرات کې یوازې یو هنر نه و؛ بلکې د خلکو د فرهنګي او معنوي هویت نښه ګڼل کېده. تاریخي جوماتونه، مدرسې او آن مقبرې د خطاطي شویو کتیبو په وسیله ښکلي شوي دي. دا هنر نه یوازې د دیني مفاهیمو د لېږد لپاره، بلکې د ښکلا پېژندنې او شاعرانه ذوق د څرګندولو لپاره هم کارول شوی دی. معاصر خوشنویسي په هرات کې نن هم هرات د هغو استادانو او هنرمندانو کوربه دی چې د تېر وخت اصالت ساتي او د خوشنویسۍ هنر ژوندی ساتي. هنري ورکشاپونه او نندارتونونه د دې هنر د معرفي کولو لپاره ځوان نسل ته زمینه برابروي. ډېر هراتیان ځوانان د ټکنالوژۍ په وسیله دودیزه خوشنویسي له ډیجیټل ډیزاین سره یوځای کوي او نوې آثار رامنځته کوي. د خوشنویسۍ د زده کړې او ساتنې ارزښت یوه له هغو لاملونو څخه چې د خوشنویسۍ هنر په هرات کې تلپاتې کړی، له استاده شاګرد ته د زده کړو لېږد دی. نن ورځ د کورسونو او تعلیمي مرکزونو جوړول کولای شي د دې هنر په احیا کې ستر رول ولوبوي او راتلونکو نسلونو ته یې انتقال کړي. د خطاطۍ او خوشنویسۍ هنر په هرات کې هغه میراث دی چې له لرغونو وختونو څخه تر نن ورځې ژوندی او فعال پاتې شوی دی. دا هنر نه یوازې د ښکلا او خلاقیت نښه ده، بلکې د هرات د خلکو د کلتوري او تاریخي هویت څرګندونه کوي. د زده کړو ته پام، د هنرمندانو ملاتړ او د دې هنر نړيوال معرفي کول کولای شي د دې هنر د دوام او وده سبب شي.