د هرات ځایي ژبې او لهجې
هرات د اسلام د نړۍ له تر ټولو زاړه ښارونو څخه دی او د خراسان د ستر تمدن په مرکزونو کې یو مهم ځای لري. د دې ښار جغرافیایي موقعیت، د ایران، منځنۍ اسیا او افغانستان په تګلارې کې، د دې سبب شوی چې بېلابېلې ژبې او لهجې په دې سیمه کې رامنځته شي او تر نن ورځې پورې ژوندۍ پاتې شي. ژبه په هرات کې نه یوازې د ورځني اړیکو وسیله ده، بلکه د دې ښار د خلکو د فرهنګي او تاریخي هویت یوه جلا نه کیدونکې برخه هم ده.
۱. دري (فارسي) ژبه – اصلي او فرهنګي ژبه
په هرات کې غالب ژبه دري فارسي ده. دا ژبه په کورونو، بازارونو، ښوونځیو، پوهنتونونو او رسنیو کې کارول کېږي.
د هرات دري ځانګړتیاوې
نرمي او ځانګړی اواز: د هرات دري د نرمې او خوږې لهجې له امله مشهوره ده.
زوړ لغاتونه: ډېری لغاتونه چې نن په معياري فارسي کې لږ کارول کېږي، لاهم په هرات کې رایج دي. لکه: «بایگ» (وړه کڅوړه)، «کلچه» (یو ډول خوږه ډوډۍ) یا «چرسک» (وړه کاشوغه).
د خراسان او مشهد لهجو سره ورته والی: د هرات خلک د خراسان او مشهد لهجې ته ډېر نږدې دري خبرې کوي، چې دا د ایران د فارسي ویونکو لپاره هم پوهېدنه آسانه کوي.
په هرات کې د ادبیاتو رول
هرات د تاریخ په اوږدو کې د «علم او ادب ښار» په نوم مشهور دی. ستر شخصیتونه لکه جامي، عبدی بيګ شیرازي، او کمالالدین بهزاد دلته راوتلي دي. په هرات کې دري ادبیات ځانګړی ځای لري او د خلکو ژبه د ځایي اصطلاحاتو او متلونو ډکه ده.
۲. د هرات د کلیوالي فارسي لهجې
په هرات شاوخوا کلیو او سیمو کې بېلابېلې لهجې شته چې هره یې ځانګړې بڼه لري.
د غوري لهجه: د هزارهګانو دري ته نږدې ده.
د کهسان او غوریاني لهجې: دري او ترکمني او پښتو ګډې شوې لهجې دي.
د ترکمنانو فارسي لهجه: د ترکمني ژبې اغېز لري او تلفظ یې توپیر لري.
دا تنوع د هرات د ژبو موزاییک غني کوي.
۳. په هرات کې پښتو ژبه
په هرات کې د پښتنو یوه لویه ټولنه ژوند کوي، په ځانګړي توګه په غوریان، ادرسکن او زندهجان ولسوالیو کې.
پښتو زیاتره په کورنیو او قومي غونډو کې کارول کېږي.
ډېری پښتانه دوه ژبني دي او هم دري او هم پښتو خبرې کوي.
د پښتو اغېز په هراتي فارسي کې په ورځني لغتونو او اصطلاحاتو کې لیدل کېږي.
۴. ترکي ژبې (ترکمني او ازبکي)
ترکمني
ترکمنان په کشک کهنه او گلران ولسوالیو کې ژوند کوي.
ترکمني ژبه لاهم د ځوانانو ترمنځ ژوندۍ ده او په کورنۍ او فرهنګي غونډو کې کارول کېږي.
ازبکي
د ازبکانو شمېر په هرات کې لږ دی، خو په ښار او شاوخوا ولسوالیو کې حضور لري.
د ازبکي ژبه د دري ترڅنګ د دویمې ژبې په توګه کارول کېږي.
۵. قومي او مذهبي ژبه
هزارهګان: زیاتره د هزارهګانو لهجه کاروي، چې د دري سره ورته والی لري خو ځانګړې اوازونه او ځینې لغاتونه لري.
مذهبي لږکیان: لکه سیکان او هندوان چې پخوا په هرات کې ژوند کاوه، د دري اصلي ژبه یې وه خو ځانګړې اصطلاحات یې درلودل.
۶. د هرات د ژبې تاریخي اغېزونه
ژبه د هرات په تاریخ کې د بېلابېلو کلتورونو او تمدنونو اغېز منلې:
د تیموریانو دوره: دري فارسي خپل لوړ مقام ته ورسېده او د دربار د شعر او ادب رسمي ژبه شوه.
د ایران اړیکې: د خراسان سره نږدېوالی د ایرانی لغتونو او اصطلاحاتو د ورننوتلو سبب شو.
د پښتو او ترکۍ ګډ ژوند: د دې ګډ ژوند له امله ځینې ګډ لغاتونه او اصطلاحات رامنځته شول.
۷. د هراتي ژبې ځینې لغاتونه
«کُلوچه» = یو ډول دودیزه خوږه ډوډۍ
«مَندُق» = تخمه
«چایجوش» = قوري
«قُت» = په هرات کې مشهور ترکمني خوږ
«بایگ» = د شیانو د ساتلو لپاره وړه کڅوړه
دا مثالونه ښيي چې د هرات لهجه سره له دې چې دري ده، بیا هم ځانګړی محلي رنګ لري.